EFSANEVİ TREN DOĞU EKSPRESİ

AHMET KORKMAZ
academiatulipa@gmail.com

Efsanevi tren Doğu Ekspresi; sırlara, gizli aşk romanlarına, casus filmlerine ve komedilere sahne olmuştur. Liège’de bankacı ve sanayici bir ailenin çocuğu olarak 24 Haziran 1845’te dünyaya gelen Belçikalı Georges Nagelmackers, eğitimine devam ederken aile bankasının endüstriyel servetini yönetiyordu. Amerika Birleşik Devletleri’ne 1867’de yaptığı bir ziyaret sırasında, Pullman kardeşler tarafından tasarlanan gece trenlerindeki yataklı vagonlardan etkilendi. Nagelmackers, Avrupa pazarını fethetmeye çalışan Pullman ile rekabet edebilmek için Avrupa’da benzer bir tren ağı kurmaya, Avrupa’yı dolaşacak konforlu ve lüks trenler yapmaya karar verdi. Nagelmackers trenleri sadece en konforlu ve en lüks olmakla kalmayacak, dünyanın en lüks treni unvanına sahip olacaktı. Efsanevi tren, yataklı vagonları ve mükemmel mutfağıyla tanınan restoran vagonlarıyla 1930’larda lüks seyahatle eş anlamlı hâle geldi. Kraliyet aileleri, diplomatlar ve varlıklı patronlar, Doğu Ekspresi’ni sıklıkla kullandılar.

DOĞU EKSPRESİ GÜZERGAHI

Paris’ten Viyana’ya ilk seferini 5 Haziran 1883’te gerçekleştiren Doğu Ekspresi, 4 Ekim 1883’e kadar Paris ve Viyana arasında düzenli seferler yaptı. Vagon-Li Şirketi’nin rotası Ekim 1883’te Münih, Viyana, Budapeşte ve Bükreş üzerinden İstanbul’a kadar uzatıldı. 1889 yılına kadar (demir yolu hattı tamamlandığında) yolculuğun son ayağı (Bulgaristan, Varna’dan İstanbul’a) gemiyle tamamlandı. Vagon-Li Şirketi‘ne ait olan trenin ilk seferine Fransız, Alman, Avusturyalı ve Osmanlı asıllı memur ve diplomatlar da katıldı. Ayrıca katılanlar arasında The Times gazetesi muhabiri ile romancı ve seyyah Edmond About da bulunuyordu. Edmond About bu geziyle ilgili hatıralarını 1884 yılında De Ponteise à Stamboul isimli kitabında yayınladı. The Times muhabiri de II. Abdülhamid ile görüşmek amacıyla bir süre İstanbul’da kaldı. Doğu Ekspresi’nin seferlerinin başlamasından sonra İstanbul’a gelenler şehirdeki çeşitli otellerde kalıyordu. 1895 yılından itibaren İstanbul’a gelen yolcular, treni işleten Vagon-Li Şirketi’nin satın aldığı Pera Palas‘ta kalmaya başladılar. 4 yıl süren (1914-1918) Birinci Dünya Savaşı sırasında Doğu Ekspresi seferleri yapılamadı ve tren savaş yıllarında istasyonda kaldı. Birinci Dünya Savaşı’nın sürdüğü yıllarda raylardan uzak kalan Doğu Ekspresi, 1919’da tekrar seferlerine başlayarak yeni güzergâhında Paris, Lozan, Milano ve Venedik üzerinden İstanbul’a ulaşmaya başladı.

Doğu Ekspresi’nin güzergâhı

İLGİNÇ BİR TARİHÎ OLAY

Birinci Dünya Savaşı’nı sona erdiren mütareke, İtilaf Devletleri ile Almanya arasında Paris yakınlarında Doğu Ekspresi’nin 2419 numaralı vagonunda imzalandı. Daha sonra bu vagon tarihî öneminden dolayı Fransızlar tarafından müzeye kondu. İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanya Fransa’yı işgal edince; Adolf Hitler, Almanların Birinci Dünya Savaşı’nda teslim anlaşmasını imzaladığı tarihî vagonda bu defa Fransızların teslim anlaşmasını imzalamasını istedi. Doğu Ekspresi’nin 2419 numaralı vagonu müzeden çıkarıldı. Bu tarihî vagonda bu defa Fransa’nın teslim anlaşması imzalandı ve vagon daha sonra Almanya’ya götürüldü. 1945 yılında Almanya’nın teslim olmasından kısa bir süre önce bu vagon bir SS birliği tarafından imha edildi. Böylece Almanya ikinci defa bu tarihî vagonda anlaşma imzalama ihtimalinden kurtuldu.

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI

Seferlerine 1919’da yeniden başlayan Doğu Ekspresi, 1905 yılında açılan Simplon Tüneli’nin ismiyle “Simplon Orient Express” olarak anılmaya başlandı. Doğu Ekspresi’nin yeni sefer güzergâhından Birinci Dünya Savaşı’nın mağlupları olan Almanya ve Avusturya’nın istasyonları çıkarıldı. Böylece Doğu Ekspresi, ilk güzergâhı olan Paris-Münih-Viyana-Budapeşte-Bükreş-İstanbul yerine Paris-Lozan-Milano-Venedik-Belgrad-Sofya güzergâhı üzerinden İstanbul’a ulaşmaya başladı. 1929’daki Büyük Buhran, trenin yolcularının azalmasına yol açtı. Doğu Ekspresi, çeşitli roman ve filmlere konu oldu. Ünlü İngiliz polisiye roman yazarı Agatha Christie, “Doğu Ekspresi’nde Cinayet” isimli romanını 1934 yılında yayınladı. Roman, trende gerçekleşen bir cinayetin çözülüş hikâyesini anlatmaktaydı.

Doğu Ekspresi’nin güzergâhı (ilan)

Edmond About

De Ponteise à Stamboul

ZAHAROFF’UN KURTARDIĞI DÜŞES

Silah tüccarı Basil Zaharoff silah ticaretine yeni başladığı dönemde, trenle Paris-Zürih hattında yolculuk yaparken başına ilginç bir olay geldi. Koridorda sigarasını içerken bir genç hanımın, “Lütfen yardım edin, kocam beni öldürecek.” diye bağırarak geldiğini gördü. Zaharoff hiç tereddüt etmeden hanımı çabucak kendi kompartımanına kapatır ve olup bitenleri anlamak için koridorda beklemeye başladı. Birkaç dakika sonra- koşmaktan olsa gerek- nefesini zor alan, saçı başı dağınık, cüce bir adam kızgın bakışlarıyla yanına geldi ve “Karımı gördünüz mü?” diye bağırarak sordu. “Hayır.” yanıtını alınca da geldiği gibi gitti. Zaharoff kompartımanına tekrar döndü. Kompartımanında saklanmasına izin verdiği hanım düşesti, adı da Maria Del Pilar’dı. İspanya Kralı’nın yeğeni Marchena Dükü Francisco Bourbon’un eşiydi.

Basil Zaharoff, Maira Del Pilar’a o kompartımanda âşık oldu. Elbette aşk karşılıklıydı, Maria Del Pilar yıllarca boşanamadı çünkü Katolik’ti. Yıllarca Paris, Cenevre, Venedik ve San Sebastian’da gizli gizli buluştular.

Basil Zaharoff ve Maira Del Pilar

“İSTANBUL TRENİ”

İstanbul Treni, 20. yüzyılın en çok okunan İngiliz yazarlarından Graham Greene’in romancı kimliğini bulmaya başladığı yapıtıdır. Akıcı olay örgüsüyle bir gerilim romanı tadında olan eser, aslında Greene’in daha derin ahlaki temeliyle dikkat çeken romanlarından ilkidir. Sadakat, insanın kendisine ve başkalarına karşı görevleri, ülkesine bağlılığı, Greene’in ırkçılık ve komünizm üzerine kafa yorduğu romanının başlıca temaları arasındadır. Roman, Ostende’den İstanbul’a uzanan bir tren yolculuğuna çıkan bir grup insanın başından geçenleri konu ediniyor. İngiliz yazar Graham Greene’in siyaset, suç, aşk ve çıkar ağlarıyla örülmüş olan romanı İstanbul Treni, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları etiketiyle raflardaki yerini aldı.

Ünlü siyaset bilimcimiz Nermin Abadan-Unat’ın baba ocağına (Türkiye’ye) ilk yolculuğu bile Doğu Ekspresi ile olmuştur. Ancak Doğu Ekspresi sadece yolcu treni değildi. Tren, çeşitli ticaret eşyalarını karşılıklı olarak İstanbul’a ve Paris’e taşıyordu. İstanbul’da Fransızca olarak hazırlanan La Patrie gazetesinde yayınlanan haberlere göre, 1925 Şapka Devrimi’nden sonra binlerce şapka ve kasket Doğu Ekspresi’yle İstanbul’a getirildi.

DOĞU EKSPRESİ’NDE SOYGUN

Paris’ten hareket edip rahat bir ortamda 82 saatte İstanbul-Sirkeci İstasyonu’na ulaşmak, o tarihlerde Avrupa sosyetesi için büyük bir yenilikti. 31 Mayıs 1891 tarihinde İstanbul’dan Viyana’ya doğru yola çıkan Doğu Ekspresi’nin Sinekli İstasyonu ile Çerköy arasında eşkıya tarafından saldırıya uğrayıp soyulması ve bazı yolcuların eşkıya tarafından dağa kaçırılması; hanedanları, diplomatları, soyluları ve politikacıları ürküten dünya çapında bir olay olarak tarihe geçmiştir. Treni raydan çıkaran Anastaş liderliğindeki eşkıya çetesi, yolcuların değerli eşyalarını ve beş yolcuyu rehin alarak kaçtılar. Dünya çapında skandal yaratan hadisede, eşkıyaya 8700 Osmanlı Lirası (200 bin frank) fidye ödenerek rehineler kurtarıldı. Çete yakalandı, Anastaş ve çaldığı para hiç bulunamadı.

VAGON-LI OLAYI

Vagon-Li Olayı, 1933 yılında Vagon-Li Şirketi’nin müdürünün Türkçe konuşan memuruna şirketin resmî dilinin Fransızca olduğunu bildirmesi ve ceza vermesiyle başlamış olaylardır. Yataklı ve yemekli vagonları bulunan Fransız demir yolu işletmesi Vagon-Li’nin (Wagons-Lits) Belçikalı müdürü Jannoni, 22 Şubat 1933 tarihinde telefonda Türkçe konuşan memur Naci Bey’e şirketin resmî dilinin Fransızca olduğunu bildirerek, 25 kuruş para cezası ve 15 gün işten uzaklaştırma cezası vermiştir.

Bu olay dönemin gazetelerine yansıyınca 25 Şubat 1933 günü aralarında Peyami Safa, Cahit Arf gibi tanınmış isimlerin de bulunduğu Darülfünun ve Millî Türk Talebe Birliği öğrencileri, toplanıp şirketin Beyoğlu’nda bulunan şirket bürosu önünde protesto gösterileri yapmaya başlamışlardır. Daha sonra olaylar büyümüş, camları kırarak büroya giren öğrenciler, Mustafa Kemal’in duvarda asılı olan resmini aldıktan sonra büroyu tahrip etmişlerdir. Grup, ellerinde Mustafa Kemal resmi ve Türk bayraklarıyla şirketin Karaköy bürosuna gelmiş, aynı şekilde Mustafa Kemal’in resmini duvardan aldıktan sonra büroyu tahrip etmişlerdir. En sonunda İstanbul Valiliği’nin önüne gelen kalabalık, gazete binalarının önünde bir süre daha gösteriye devam etmiş ve Mustafa Kemal resimlerini halkevine teslim ettikten sonra dağılmıştır. Yaşanan olaylar üzerine şirket Naci Bey’i işe başlatmış, azınlıkların ve gayrimüslimlerin yoğun olarak yaşadığı Pera civarında birçok yabancı şirket Türkçe isim kullanmaya başlamış ve yeniden “Vatandaş Türkçe konuş!” kampanyası başlatılmıştır. Vagon-Li şirketi daha sonra Osmanlı Devleti döneminden kalan birçok yabancı şirket gibi devletleştirilmiştir.

İstanbul Treni isimli roman

Şark’ta Eşkiyalık. Le Petit Journal, 20. Haziran 1891

SON SEFER: 27 MAYIS 1977

İkinci Dünya Savaşı (1939-1945) sırasında Doğu Ekspresi’nin seferleri tekrar kesintiye uğradı. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra trenin güzergâhı üzerindeki ülkelerin bir kısmında sosyalist rejimler kuruldu. Soğuk savaş sebebiyle çeşitli kısıtlamalarla karşı karşıya kalan ve gittikçe önemini kaybeden Doğu Ekspresi, son seferini 27 Mayıs 1977 tarihinde gerçekleştirdi. Trenin vagonları Monte Carlo’da satıldı. Agatha Christie’nin Doğu Ekspresi’nde Cinayet isimli romanına konu olan trenin 2 vagonu bir İngiliz tarafından, vagonlardan bazıları da Fas Kraliyet Sarayı Müzesi tarafından satın alındı. Society Expeditions isminde bir kuruluş tarafından düzenlenen ve sembolik bir anlam taşıyan, Doğu Ekspresi’nin 100. yıl seferine dünyanın değişik ülkelerinden gelen 100 kadar ünlü katıldı.

İlerleyen yıllarda teknolojinin gelişmesiyle-yolcular lüks yerine hızı seçtikçe- hatlar da kısaldı. Fransa’nın -Train à Grande Vitesse-TGV’si (hızlı tren), Paris’ten Viyana’ya bir gecede yolculuk yapabilir hâle geldi. 2009 yılına gelindiğinde, tüm Doğu Ekspresi rotaları ortadan kalkmış ve Avrupa’da bir tren yolculuğu dönemi sona ermiştir.

KAYNAKÇA:

• About, Edmond. De Ponteise à Stamboul, 1884
• Akalın, Gülseren. “Atatürk’ün Dil Devrimi ve Wagon-Lits Olayı”
• Christie, Agata, Şark Ekspresi’nde Cinayet (Yayınevi: NTV 2010)
• Ertan, Ünal. Türkiye’deki ilk büyük gençlik hareketi, Wagon-Lits Olayları. Hayat Tarih- Nisan 1969
• Greene, Graham. İstanbul Treni, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 2019
• Halıcı, Şaduman. Vagon-Li Olayı, Türkçeye yapılan hakarete basının ve gençliğin tepkisi.
• Hür, Ayşe. Ana yurdu kim demir ağlarla ördü dört baştan? Radikal Gazetesi. 08/12/2013
• Korkmaz, Ahmet. Esrarengiz adam, Sir Basil Zaharoff (Tuna Dergisi, sayı 13, 2022)
• Greene, Graham. İstanbul Treni, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 2019
• İstanbul Üniversitesi Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi Sayı 11 s.63-77 2007

Nagelmackers.“Vieille maison – Souvenirs, 1939