MÜZİK TARİHİ YAZIMINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BATI MÜZİĞİ’NİN KURUMSALLAŞMA SÜRECİ

Dr. phil NEJLA MELİKE ATALAY
nmatalay@gmail.com

On dokuzuncu yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda yönetimde beliren reformlar, düzenlemeler ve dönüşümler, siyaset, hukuk, ekonomi gibi birçok alanda ses getirdiği gibi, sanat ve kültür alanında da yankılar uyandıran, sonuçları bugünün Türkiye’sine uzanan gelişmeleri ortaya koymuştur. Yaşanan bütün bu değişim ve gelişmeler kültürün bir parçası olarak müzik alanında da kendini göstermiştir.

Osmanlı padişahlarından Sultan II. Mahmud’un (1785-1839, hükümdarlığı 1808-1839) yönetiminde vuku bulan düzenlemeler kapsamında, Yeniçeri Ordusu’nun ve bu orduya ait Mehterhane’nin kaldırılması (1826); yerine “Batı tarzı”nda bir ordu ve bu orduya uygun bir bando kurulması için izlenen adımlar, “Batı Müziği”^[1]nin kurumsal olarak Osmanlı İmparatorluğu’na (ve Türkiye Cumhuriyeti’ne) girişine zemin hazırlamıştır.^[2]

Türkiye müzik tarihi yazımı içinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı müziği ile kurulan temaslar, imparatorluk içinde yaşanan kurumsal değişimler ve bu değişimlerin etki ve sonuçları bugüne kadar farklı açılardan, farklı görüşlerce işlenmiştir, işlenmektedir.

Ben bu yazımda konuyla ilgilenen okuyuculara tarihsel bir arka planı, müzik tarih yazımındaki temsiller ekseninde sunacağım.

BİR MİLAT OLARAK “MUZİKA-İ HÜMAYUN”

Yukarıda da ifade edildiği üzere, Sultan II. Mahmud yönetiminde Yeniçeri Ocağı’nın ve beraberinde bu örgütün bir parçası olan Mehterhane’nin kaldırılışı (1826), yerine Asakîr-i Mansûre-i Muhammediye adıyla “Batı” örneğine göre^[3] yeni bir ordunun kurulması ve bu orduya uygun olarak sarayın askerî müzik teşkilatı olan Muzika-i Hümayun’un faaliyete geçişi, müzik tarihi yazımında ve müzik literatüründe Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı müziği eğitiminin “resmiyet kazanan” ilk adımını temsil etmektedir.^[4]

Muzika-i Hümayun genel bir bakışla hem bir askerî bando hem bir orkestra, hem de bir eğitim kurumu kimliğine sahip; padişahın şahsına ve saraya bağlı bir teşkilat olarak tanımlanabilir.

Saraydaki müzik eğitimi Muzika-i Hümayun’un kuruluşundan önce Enderun adı verilen okullarda verildiği için, yeni kurulan askeri bandonun eğitimi konusunda ilkin Enderun’da halihazırda bulunan kadro^[5] ile yola çıkılmıştır. Ne var ki bu kadronun Batı müziği eğitimi için gerekli bilgilerinin yetersiz olacağı düşüncesiyle bu görev önce -kısa bir süreliğine de olsa- tebaai ecnebiyeden Monsieur Manguel’e, daha sonra Sardunya elçiliği aracılığıyla İstanbul’a davet edilen Giuseppe Donizetti^[6]’ye (1788-1856) verilmiştir.

Kaynak: Servet-i Fünun, No. 1406. 15 Ağustos 1918, s.21.

Türkiye müzik tarih yazımına Donizetti’nin İstanbul’a gelişi bir milat olarak yansımıştır. Nitekim Gazimihal de, “Türk Askerî Müzikaları Tarihi” isimli kitabında Muzika-i Hümayun’un kuruluşuna kadar olan bazı girişimlerden bahsetse de, bu girişimlerin başarılı olmadığını; ancak Donizetti önderliğinde bandonun disiplinli bir şekilde faaliyetlerine başladığını ifade etmektedir.^[7]

Bu görevin başına neden bir İtalyan’ın getirildiği yönündeki sorulara cevaben Gazimihal, o dönemin anlayışında İtalyanların “bando muzika teşkilat elebaşılığı konusuna vakıf oldukları görüşünün hakim olduğu”nu aktarırken^[8], Altar, bu kararı İtalyan opera sanatının örnek teşkil etmesine^[9]; Öztuna ise, gayrimüslim Osmanlı tebaasının ikametinin yoğun olduğu Pera bölgesinde asırlardan beri İtalyan müziğinin yaygın oluşuna ve Osmanlı yöneticilerinin Alman veya Fransız müziği konusunda pek fikir sahibi olmamalarına yormaktadır.^[10]

Donizetti’nin İstanbul’a çağrılmasının ardında askeri bandoyu ve Muzika-i Hümayun’u geliştirmesi beklentileri vardır. Dolayısıyla Batı müziğinin bu kurum içindeki işlevi de ilk olarak Bando’nun, daha sonra bir koro ve orkestranın kurulmasıyla şekillenmiştir. Zamanla bu bölümlerin, hem içinde yetişen öğrencilerin eğitimi, hem de sarayın beklentileriyle paralel olarak geliştiği görülmektedir. Öyle ki, Sultan II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde Muzika-i Hümayun çok katmanlı bir kuruma dönüşmüş, bünyesinde Bando, Orkestra, Fasıl Takımı, Müezzinan gibi temel bölümlere zamanla eklenen Opera ve Operet, Tiyatro, Orta Oyunu, Cambaz, Karagöz-Hokkabaz-Kukla gibi farklı kollar bulunan bir teşkilat olmuştur.^[11]

Giuseppe Donizetti’nin 1828’den 1856’ya, İstanbul’daki ölümüne dek sürdürdüğü çalışmalarıyla, kısa süre içinde öğrencilerine Batı müziği nota sistemini öğrettiğini^[12], bu uğurda kendisinin de o tarihte geçerliliğini koruyan Hamparsum müzik yazısı sistemini^[13] öğrendiğini^[14], Avusturya- Macaristan İmparatorluğu ve İtalya’dan yeni enstrümanlar tedarik ettirdiğini ve bu enstrümanlar için çeşitli öğretmenlerin İstanbul’a gelmelerinde aracı olduğunu kaynaklardan takip etmek mümkündür.^[15]

Batı müziği ve onun eğitimi denildiğinde yekpare bir terbiyeden söz etmekten ziyade bu mefhumun içinde farklı ekol, okul, üslup anlayışlarının olduğunu ifade eden araştırmacılar, Muzika-i Humayun’a önderlik eden eğitmenlerin milli kimlikleri/uyrukları üzerinden -uyguladıkları yöntemlere yeterince değinmeksizin^[16]– kurum içindeki evrime de dikkat çekmişlerdir. Bu anlatılara göre, Donizetti’nin ölümünden sonra Muzika-i Hümayun’un başına gelen Callisto Guatelli^[17] (1820-1899), Donizetti’den miras kalan İtalyan ekolünü sürdürmüştür.^[18] Guatelli’den sonra göreve gelen Fernando de Aranda (1846-1919) ile İtalyan ekolünün izleri yerini Fransız ekolüne bırakmıştır.^[19] Saray orkestrasının şefliklerini yapmış olan Bartolomeo Pisani (1811-1893) ve Paul Dussap^[20] (1840-1922) gibi nice eğitmenlerle^[21] birçok öğrenci yetişmiştir.

II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ise idari işler için Muzika-i Hümayun’da yetişen müzisyenlerden sırasıyla klarnetçi Miralay Mehmet Ali Bey (1840-1895), Flütist Saffet [Atabinen] Bey (1858-1939) ve Zeki [Üngör] Bey görev almışlardır.

Saffet Bey ve Muzika-i Hümayun Orkestrası

SARAY İÇİNDE KADINLARDAN MÜTEŞEKKİL BİR FANFAR ORKESTRASI

Türkiye müzik tarihi yazımında, genelde “Osmanlı sarayında Batı müziği”; özelde “Sarayın Batı müziğine göstermiş olduğu ilgi, önem ve eğilim” üzerine bilgi veren anlatılarda, işlevselliği itibariyle Saray içinde kadınlardan oluşan Fanfar Orkestrası’na da sıklıkla yer verilmiştir.^[22] Çok sayıda yazar, “Avrupa’da bile örnekleri yokken bizde vardı” motivasyonuyla bu konuyu ele alıp, Leyla [Saz] Hanımefendi’nin anılarına gönderme yapmışlardır.^[23]

Saray teşkilatı, çevresi, insanları, gelenek görenekleri, muhtelif törenleri ve daha birçok konu hakkında fikir veren Leyla [Saz] Hanımefendi’nin bu anıları^[24], okuyucuyu kimi zaman bir yerden başka bir yere sürüklese de, bugün disiplinler arası referans bir kaynağa dönüşmüştür.

Anılarıyla, erkek(ler) tarih anlatısına (History) ve tarih yazımına kadın müzisyenlere dair bu perspektifleri kazandıran Leyla Hanımefendi, anlatılarında Harem-i Humayun’daki müzik derslerine ve müziğin içinde olduğu çeşitli merasimlere değinmiştir.

Onun anlatımlarına yer verecek olursak:

Çırağan ve Dolmabahçe saraylarında Mabeyn’e yakın dairenin zemin katı meşkhaneydi. Meşkhane nöbetçileri, haremağaları ve muallimleri o yoldan girer, talebeler de meşkhanede bulunurdu. Sazende kalfalar her günkü entarileriyle bulunur, başlarına iki değirmi yaşmak örtüp ense cihetinden toplar ve bunu serpuşlarına iğneleyerek örtünün iki ucunu omuzlarına, yahut hepsini arkalarına atarlardı. Oyuncular örtüsüz çıkarlardı. (Esir kadınlar için erkeğin karşısına örtüsüz çıkmaya izin verilirmiş). Haftada iki gün bando ve orkestra takımı, bir gün de ince ve kaba saz takımı sıra geçer, yani prova yapar, cumaları tatildir. Rakkaseler, sazlarının günlerinde diğer bir odada meşk alır, sıra günleri sofada beraber oynarlardı. Garp musikisi notalı, musikimiz de notasız öğrenilirdi.^[25]

Bu satırlardan müzisyen kadınların porteli nota yazısını okuyabildikleri anlaşılmaktadır.

Leyla Hanımefendi anılarında sultanların ve şehzadelerin muhtelif kutlamalarına (sünnet, düğün vb.) ve bayramlara da yer vermiştir:

Bayramın ikinci günü, şehzade ve sultanefendiler dairelerde toplanır, konuşur, piyano çalar, pek hoş vakit geçirirler. O akşam Harem-i Hümayun’da saz olacağını haber ver[ir]ler. Hanedan azası muhteşem kıyafetlerle hazır bulun[ur]lar. Büyük avizelerden, duvardaki şamdanlardan yayılan hava gazının alevleriyle biraz ısınmış olan misafir salonu, kış mevsiminde münasip yerlerine konan birçok gümüş mangalların hararetiyle iyice ısıtılır. (O devirde henüz soba yoktu). Mevsim yaz ise pencereler açılır, serinleştirilir; hanımlar teşrif ederler. (…)

Saza davetli olanlar toplanınca padişah hareminin orkestra takımı, yarı resmi al fitilli, koyu lacivert pantolon, setre (düz yakalı ve çuha elbise), ferahili fesli (vaktiyle askerlerin fesleri üzerine dikilen daire biçiminde sarı tepelik), altmış kadar kız, sazendebaşıları [önlerinde] gelirler. Sofanın yan tarafında notalarını notalıklarına kor, dururlar. Muzikanın zabiti olan kız, elindeki kısa değneği ile işaret edince başlarlar.

Orkestra takımında keman, viyolonsel ve kontrabas çalan kızlar da bando takımda çalanlardır. Bu zeki ve yetenekli kızların her biri birkaç çeşit musiki aleti çalacak kadar hünerlidir.^[26]

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA MÜZİK OKULLARINA GENEL BAKIŞ

Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı müziğini benimseme ve bu müziği resmî olarak kurumlara dahil etme süreci, yukarıda da görüldüğü üzere, Muzika-i Hümayun teşkilatıyla başlamış, Osmanlı Maarifine bağlı devlet okullarındaki müfredata müzik derslerinin eklenmesi ile sürmüş ve zamanla özel veya resmî müzik okullarının açılmasıyla ivme kazanmıştır.

Maarife Bağlı okullar sıbyan mektepleri, ibtidai mektepler, rüşdiye mektepleri, darü’l eytamlar [fakir ve kimsesiz çocukların öğrenim gördüğü rüştiye okulları], Darüşşafaka, idadi ve sultani mektepleri, muallim mektepleri, Darülfünun [yüksek öğretim veren kurum] ve sanayi mektepleri olarak sıralanabilir. Bu kurumlar içinde, geleneksel makam müziğinin öğreniminde kullanılan meşk uygulaması yaygın olsa da on dokuzuncu yüzyılın sonlarından itibaren kimi kurumların müzik derslerinde yabancı eğitmenler vasıtasıyla Batı müziği eğitimi verildiği bilinmektedir. Sultani mekteplerinden Selçuk Hatun Kız Sanayi Sultaniyesi, Amerikan Kız Koleji, Bezm-i Alem İnas Sultaniyesi, Galatasaray Sultanisi, Üsküdar İnas Sultanisi gibi kurumlarda piyano derslerinin genel müzik derslerinden ayrı bir şekilde müfredatlara geçtiği görülmektedir.^[27]

Maarife bağlı müzik okullarına bakıldığında ise, konservatuvar niteliğinde Darülbedayi, Darülelhan, Darü’l Musiki-i Osmaniye kurumları; özel olarak ise Paul Lange Müzik Okulu, Musiki-i Osmani Hanımlar Dershanesi ve Darü’t-talim-i Musiki Mektebi gibi kurumlar ön plana çıkmaktadır.

Devlet okulları, müzik okulları ve özel okullara alternatif diğer kurumlarsa, Osmanlı’daki azınlıkların kurmuş oldukları dernek ve cemiyetler olmuştur: İtalyano Musiki Cemiyeti^[28] ve Çamlıca Rum Musiki Cemiyeti^[29] bunlara örnektir.^[30]

1868-69 Şark Ticaret Yıllığı’nda İstanbul’da Tiyatrolar

Kaynak: R. Cervati & N. C. Sargologo . L’indicateur Constantinopolitain: Guide Commercial. 1868:140.

GAYRİMÜSLİM OSMANLI TEBAASI VE YABANCILARIN OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA BATI MÜZİĞİ’NİN BENİMSENMESİNDEKİ KATKILARI

Batı Müziği’nin Osmanlı İmparatorluğu’nda ilgi odağı olması, benimsenmesi sürecinde gayrimüslim Osmanlı tebaasının ve yabancıların katkıları önemli bir yer tutmaktadır. On dokuzuncu yüzyılın içinde yapılan ticaret anlaşmaları, Tanzimat ve Islahat Fermanlarının ilanı ve dönemin koşullarıyla beliren siyasi dengeler, gayrimüslim Osmanlı tebaasının ekonomik, sosyal ve siyasal yönden kazanımlarını destekleyen unsurlar olmuştur.^[31] Kültür ve sanat yaşamı içinde bu koşulların getirdiği bir sonuç olarak, İstanbul’da gayrimüslim Osmanlı tebaasının ikametinin yoğun olduğu Pera bölgesinde günden güne artan ve gündelik hayatı saran bir renklilikten bahsetmek mümkündür. Bu bölgede açılan çok sayıda tiyatro ve opera binası, konser salonları; bu mekanlarda düzenlenen gösteriler, konserler Avrupa kültür ve eğlence yaşamını İstanbul’a taşımıştır. Örneğin, on dokuzuncu yüzyılda elçilik ve konsoloslukların sosyal ve kültürel faaliyetler çerçevesinde tiyatro, konser, balo ve ziyafetler düzenlemesi Avrupa kökenli tüccarlar, Levantenler ve yerli azınlığa mensup Osmanlı tebaası arasındaki bağı güçlendirdiği gibi, zamanla toplantılara Osmanlı üst yöneticilerinin da davet edilmesiyle onlara [Osmanlı devlet ileri gelenlerine] yeni bir sosyalleşme pratiği kazandırmıştır.^[32]

Batı müziğinin saray içinden dışına doğru yayılan bu kurumsallaşma sürecinde, tiyatro, müzikal, opera ve operetler ilgi ve eğilimin yoğunlukta olduğu alanlar olmuştur. ^[33] Devlet yöneticilerinin desteğinin bunda önemli rol oynadığını söylemek mümkündür. Gösterilere, opera temsillerine bizzat padişahların katılımı ve desteği bu ilginin yayılmasında etkili olmuştur.

Bütün bu çizgide görüldüğü gibi, Batı Müziği’nin Osmanlı İmparatorluğu’nda kurumsallaşma süreci ilkin ideolojik dinamiklerle şekillendiği için bu müzik ister istemez araçsallaştırılmış, ve fakat sonunda kendine Türkiye müziği içinde bir yer de bulmuştur.

BİBLİOGRAFYA

• Aksoy, Bülent. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musiki ve Batılılaşma”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt V. İstanbul: İletişim, 1985.
• _______. Avrupalı Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Musıki. İstanbul: Pan, 2003.
• Alaner, Bülent. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Çoksesli Müziğin Gelişimi”, Yeni Türkiye, no. 57, (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2014), 566-574.
• Alimdar, Selçuk. Osmanlı’da Batı Müziği. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Aracı, Emre. “Giuseppe Donizetti at the Ottoman Court: A Levantine Life.” The Musical Times 143, no. 1880 (Autumn, 2002): 49-56.
• _______. “Giuseppe Donizetti Pasha and the Polyphonic Court Music of the Ottoman Empire.” The Court Historian 7, (December 2002): 135-143.
• _______. Donizetti Paşa. Osmanlı Sarayının İtalyan Maestrosu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Atalay, Nejla Melike. Women Composers’ Creative Conditions Before and During the Turkish Republic. A Case Study on three Women Composers: Leyla [Saz] Han ı mefendi (1850?-1936), Nazife Aral- Güran (1921-1993) and Yüksel Koptagel (b.1931), Vienna: Hollitzer, 2020.
• Berliner allgemeine musikalische Zeitung. “Musik in der Türkei”. Berliner allgemeine musikalische Zeitung, Sechster [VI] Jahrgang, No. 36, 5. September, 1829.
• Beşiroğlu, Ş. Şehvar. “Osmanlı Musikisi ve Kadın.” Osmanlı Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, Vol. 12, 454-463. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2000.
• Cezar, Mustafa XIX. Yüzyıl Beyoğlusu. İstanbul: Akbank, 1991.
• Ergin, Nihat. Yıldız Sarayı’nda Müzik. Abdülhamid II Dönemi. Ankara: Kültür Bakanlığı. 1999.
• [Gazimihal], Mahmut Ragıp. Türkiye- Avrupa Musiki Münasebetleri 1. Istanbul: Nümune Matbaa, 1939.
• _______. Türk Askerî Muzıkaları Tarihi. İstanbul: Maarif Vekaleti Yayını, 1955.
• Greve, Martin. Die Europäisierung orientalischer Kunstmusik in der Türkei. Frankfurt am Main: Peterlang, 1995.
• Kaygısız, Mehmet. Türklerde Müzik. İstanbul: Kaynak Yayınları. 2000.
• Kerovpyan, Aram, and Altuğ Yılmaz. Klasik Osmanlı Müziği ve Ermeniler. İstanbul: Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı Kültür Yayınları, 2010.
• Kıbrıslızade, Osman-Bey[aka. Millingen, Frederick; or Andrejewitsch, Wladimir (russ.)]. Les femmes en Turquie. Jean-Adolphe Decourdemanche, ed. Paris: Calmann Lévy, 1883.
• Kosal, Vedat. Western Classical Music in the Ottoman Empire. İstanbul: Istanbul Stock Exchange, 1999.
• Kutlay Baydar, Evren. Osmanlı’nın Avrupalı Müzisyenleri. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Kütahyalı, Önder. Çağdaş Müzik Tarihi. Ankara: Varol, 1981.
• Özasker, Ancan. Muzika-i Hümayun’dan Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrasına. İstanbul: Boyut Yayınları, 1997.
• Özden, Erhan. Osmanlı Maarifi’nde Musiki. Ankara: TTK, 2015.
• Öztürk, Nazende. “19. Yüzyıl Istanbul Kültür Ortamında Müzik ve Mekan.“ PhD Dissertation, Mimar Sinan Fine Arts University, İstanbul, 2007.
• Sagaster, Börte. Im Harem von Istanbul. Hamburg: EB Verlag, 1989.
• Sakaoğlu, Necdet. Osmanlı Eğitim Tarihi. İstanbul: İletişim. 1991.
• Sakaoğlu, Necdet and Nuri Akbayar Avrupalılaşmanın Yol Haritası ve Sultan Abdülmecid. İstanbul: Creative Yayıncılık, 2001.
• _______. “İnas Darülfünunu.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt 4. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Sosyal Tarih Vakfı, 1994.
• Say, Ahmet. The Music and Music Makers in Turkey. Ankara: MAY, 1995.
• _______. Müzik Tarihi. Ankara: MAY, 1997.
• _______. Türkiye’nin Müzik Atlası. Ankara: MAY, 1998.
• _______. Müzik Ansiklopedisi, 3 cilt. Ankara: MAY, 2005.
• _______. Müzik Tarihi, 6th Bask. Ankara: MAY, 2006.
• [Saz], Leila Hanoum. Le harem impérial et les sultanes au XIXe siècle: souvenirs. Souvenirs adaptés au français, par son fils Youssouf Razi. Paris: Calmann-Lévy, 1925.
• Saz, Leyla. Harem’in İçyüzü. Ed. Sadi Borak. İstanbul: Milliyet. 1974.
• Sevengil, Ahmet Refik. Opera San’atı İle İlk Temaslarımız. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• _______. Saray Tiyatrosu. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• Spitzer, Siegmund. “Am Hofe Sultan Abdul Medjid’s.” Deutsche Rundschau, vol. 99, ed. Th. Gomperz. Berlin, April-Mai-Juni (1899): 115-138.
• Tongur, Hikmet. “Sultan Abdülaziz Dönemi’nde Osmanlı Sarayı’nda Musiki“. PhD Dissertation, Istanbul: Marmara University, 2012.
• Tuğlacı, Pars. Osmanlı Saray Kadınları. İstanbul: Cem, 1985.
• _______. Turkish Bands of Past and Present. İstanbul: Cem, 1986.
• Uçan, Ali. Türk Müzik Kültürü. Ankara: Evrensel Müzikevi. 2005.
• Unseld, Melanie. Biographie und Musikgeschichte. Wandlungen biographischer Konzepte in Musikkultur und Musikhistoriographie. Köln, Weimar, Wien: Böhlau. 2014.
• Unseld, Melanie and Christian von Zimmermann, eds. Anektode-Biographie-Kanon. Köln, Weimar, Wien: Böhlau. 2013.
• Zimmermann-Kalyoncu, Cornelia. Deutsche Musiker in der Türkei im 20. Jahrhundert. Frankfurt: Peter Lang, 1985.

KAYNAKÇA

1. Batı müziği ifadesi genellikle “Batı medeniyetine ait müzik geleneği”ni kastetmek için kullanılan bir kavram olup, kültürel değişime odaklanan bağlamda çokça kullanılsa da, Türkiye müzikolojisindeki kullanımı itibariyle Avrupa akademik müziğine ithafta bulunmaktadır. Ben de bu makalemde okuyucuların gözlerini tırnaklarla yormamak adına burada bir açıklama yapma ihtiyacı duydum. ↑
2. Aksoy, Bülent. „Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musiki ve Batılılaşma“, in: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt V. İstanbul: İletişim. 1985:1212. ↑
3. Emily O. Goldman. “The Spread of Western Military Models to Ottoman Turkey and Meiji Japan”, in: The Sources of Military Change: Culture, Politics, Technology. Ed. Theo Farrell, Terry Terriff. London: Lynne Rienner. 2002: 41-68. Göçek, Fatma Müge. Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change. NY, Oxford: Oxford Uni.Press. 1996:72. Sevengil, A. Refik. Saray Tiyatrosu. İstanbul: MEB. 1970:8. ↑
4. Alaner, Bülent. Music Publications from Ottoman Empire up Today: 1876-1986. Ankara: Anadol Pub. 2011:13. Say, Ahmet (2006). Müzik Tarihi, 6. Baskı, Ankara: Music Encyclopedia Publications. Kosal, Vedat (1999). Western Classical Music in the Ottoman Empire. İstanbul Stock Exchange. Özasker, Ancan (1997): Muzika-i Humayun’dan Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrasına. İstanbul: Boyut Yayınları. Say, Ahmet (1995). The Music Makers in Turkey. Ankara: Music Encyclopedia Publications. Çalgan, Koral. Franz Liszt ve M.R. Gazimihal’in Bir Araştırması “Liszt’in İstanbul Konserleri” Haz. Ahmet Say. Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları. 1991:30. Aksoy, Bülent. „Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Musiki ve Batılılaşma“, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt V. İstanbul: İletişim. 1985: 1212-1236. ↑
5. Gazimihal ve Tuğlacı bu konuyla ilgili olarak, ilk bandonun Enderun’ da bulunan Nokta Mehmet Efendi Ağa, Halil ve Osman Efendiler; Edip Ağa ve Hasan Hoca gibi isimlerden oluştuğunu yazmaktadırlar. ↑
6. Opera bestecisi Gaetano Donizetti’nin (1797-1848) ağabeyi olan Giuseppe Donizetti’nin hayatı, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki faaliyetleri için bknz. Emre Aracı. „Giuseppe Donizetti at the Ottoman Court: A Levantine Life“, The Musical Times, Vol. 143, No. 1880 (Autumn, 2002), pp. 49-56. Emre Aracı. „Giuseppe Donizetti Pasha and the Polyphonic Court Music of the Ottoman Empire”, The Court Historian, vol: 7, December 2002, s.135-143. Aracı, Emre (2006): Donizetti Paşa. Osmanlı Sarayının İtalyan Maestrosu. İstanbul: YKY. ↑
7. Gazimihal, Mahmut R. Türk askeri muzikaları tarihi. İstanbul: Maarif Basımevi. 1955:38-40. ↑
8. Gazimihal 1955:122. ↑
9. Altar, Cevad Memduh. Opera Tarihi, Vol IV. İstanbul: Kültür Bakanlığı yayınları. 1993: 258. ↑
10. Yılmaz Öztuna. “Donizetti Paşa [Giuseppe]” Türk Musikisi Ansiklopedik Sözlüğü, Vol.1, Ankara: Orient. 2006:237. ↑
11. Akdemir 1991:15. Gazimihal, Mahmut R. Türk askeri muzikaları tarihi. İstanbul: Maarif Basımevi. 1955:98. ↑
12. Özden, Erhan. Osmanlı Maarifi’nde Musiki. Ankara: TTK. 2015:53. Yılmaz Öztuna. “Muzika-i Hümayun”, Türk Musikisi Ansiklopedik Sözlüğü, Vol.2, Ankara: Orient. 2006:83. Jäger, Ralf Martin. Türkische Kunstmusik und ihre handschriftlichen Quellen aus dem 19. Jahrhundert. Münster: Schriften zur Musikwissenschaft aus Münster, No.8. 1996b: 66. Tuğlacı 1986:76. ↑
13. 19. Yüzyılın başında geliştirildiği bilinen Hamparsum notası, ortaçağ ermeni kiliselerinde kullanılan khaz sistemine dayalı bir müzik yazısıdır. Sistemin kuruculuğu konusundaki görüşler çeşitlidir. Kaynakların bir kısmı bu sistemin Ermeni asıllli müzisyen ve teorisyen Hamparsum Limonciyan (1768-1839) tarafından geliştirildiğini gösterirken (Say 2005:29, Alaner, Bülent. Music Publications from Ottoman Empire up Today: 1876-1986. Ankara: Anadol Pub. 2011:43), diğer bir kaynak sistemin geliştirilmesinde Hamparsum Limonciyan, Rahip Minas Pıjışkyan (1777-1851), Andon Amira Düzyan (1765-1814) ve Hagop Çelebi Düzyan (1793-1847) olarak, dört kişinin katkısı olduğu ileri sürülmektedir. Bknz. Kerovpyan, Aram; Yılmaz, Altuğ. Klasik Osmanlı Müziği ve Ermeniler. İstanbul: Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı Kültür Yayınları. 2010:90-93. ↑
14. Donizetti çalışmalarına başladığında öğrencilerinin düz satır halinde ve yanyana konulan işaretlerle yazılı bir nota sistemi olan Hamparsum notasını bildiklerini ve kullandıklarını, öğrencilerine porteli müzik yazısını öğretmek için önce kendisinin bu sistemi öğrendiği çeşitli kaynaklarca aktarılmaktadır. Bknz. Reinhard, Kurt&Ursula. Türkiye’nin Müzigi, çev. Sinemis Sun, Cilt 1. Ankara: Sun. 2007:70. Özasker 1997:11. Aracı, Emre. Donizetti Paşa. Osmanlı Sarayının İtalyan Maestrosu. İstanbul: YKY. 2006: 61. Greve, Martin. Die Europäisierung orientalischer Kunstmusik in der Türkei. Frankfurt am Main: Peter Lang. 1995:52. Tuğlacı 1986:76. Aksoy 1985:1216. Kösemihal 1939:102. ↑
15. İlyasoğlu, Evin. Zaman İçinde Müzik .İstanbul: Remzi. 2013:297. Aksoy, Hayrettin. Die neue türkische Musik. Berlin: Hitit. 1991:14. ↑
16. Farklı ekol anlayışları ve uygulanan yöntemler üzerine en kapsamlı çalışmaları Gazimihal yapmış görünüyor. Öte yandan Gazimihal’in yaptığı incelemelerde değişim ve üslûp farklılıklarının organojik bir çerçevede tutulduğunu söylemek mümkün. Geriye dönük araştırmalarda uygulanan metodların pratikteki inceliklerini bilebilmemiz pek mümkün olmasa da, Osmanlı İmparatorluğu‘ndaki Batı müziğine ve ekol konusuna değinen araştırmalarda şimdiye kadar olan genel eğilimden kaçınarak, uyruk merkezli değil, uygulanan yöntemlere odaklı yaklaşımlar açığa çıkarılabilir. ↑
17. Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz dönemlerinde farklı zamanlarda Musika şer-muallimliği görevlerinde bulunmuştur. Aktaran Toker 2012:276. ↑
18. Gazimihal 1955:71. Baydar 2010:6, Alimdar 2016: 95. ↑
19. Evren Kutlay Baydar, Osmanlı’da batı müziği çalışmalarında 1876 yılı civarından itibaren fransız ekolünün tercih edilmeye başlandığını ifade etmektedir. Bknz. Baydar 2010:159. Bu görüş Gazimihal tarafından ‘çeyrek asırlık bir gecikme’ yorumuyla kendini gösterir. Özalp, Mehmet Nazmi. Türk musıkisi Tarihi. Vol. 1. Ankara: TRT. 1986:20. Gazimihal 1955:69. Kösemihal 1939: 97, 126. ↑
20. Sultan Abdülhamid döneminde İmparatorluk Saray Orkestrası şefi olmuştur. ↑
21. Augusto Lombardi (piyano ve teori), Henri Charles Wondra (keman), A. Spinelli (Kontrbass), Giovanni Cimino (korno), Michelini Boragine (flüt) isimleri Şark Ticaret Yıllıklarında ve diğer yayınlarda netlik kazanan kimlikler arasındadır. ↑
22. Bunlardan yalnızca bir kaçı için: Kösemihal 1939: 113-115. Gazimihal 1955:52. Sevengil 1969: 62-64. Tuğlacı, Pars. Osmanlı Saray Kadınları [The Ottoman Palace Women]. İstanbul: Cem. 1985:96. Greve, 1995:54. Özasker 1997:14-15. İrtem 1999:278-286. Özalp 2000:61. Kaygısız 2000:165. Öztuna 2006: 262, Aracı 2006: 114, Aksoy, Bülent. Geçmişin Musıki Mirasına Bakışlar. İstanbul: Pan. 2008:73. Aksoy, Bülent. Avrupalı gezginlerin gözüyle Osmanlılarda musıki. İstanbul: Pan. 2003:211f. Baydar 2010: 246-248. Bülent Alaner. „Osmanlı İmparatorluğu’nda Çoksesli Müziğin Gelişimi“, Yeni Türkiye. 57, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 2014:573. Alimdar 2016:10-11. ↑
23. Bu örneklerin öncüllerinden olan Gazimihal [aka. Kösemihal] „Avrupalı kadın, toplu müzik sahasında hala koro ve operadaki kendi sesine ait işlerde – geniş ölçüde olarak – ancak yer alabiliyor. Halbuki, İstanbulda[sic.], geçen asrın ortalarında yalnız kadınlardan mürekkep bir orkestra, hatta bando vardı!“ demektedir. Kösemihal 1939: 113. ↑
24. Saz, Leyla. The Imperial Harem Of The Sultans: Daily Life At The Çırağan Palace During The 19th Century. Translated from the French by Landon Thomas. Istanbul: Hil Yayın. 2001:53-71. Sagaster, Börte. Im Harem von Istanbul. Hamburg: EB Verlag. 1989:126-151 ↑
25. 2020 yılı itibariyle Leyla Hanımefendi’nin anılarının birbirinden farklı edisyonları bulunmaktadır. 2018’de tamamladığım doktora çalışmamda bu edisyonlar içindeki farklılıklara ve doğurduğu problemlere değindiğim için burada okuyuculara da kısa bir bilgilendirme yapmak istiyorum. Leyla Hanımefendi’nin anıları özellikle de 2000’lerden sonra yayınlanan edisyonlarda, ‘sadeleşme uğruna’ kullanılan ifadelerde ciddi kopuşlara neden olmuştur. Leyla Hanımefendi’nin kullanmadığı ifadeler, kavramlar bu edisyonlarla onun adını taşıyarak literatüre girmiştir. Tavsiyem, eski yazı biliyorsanız Vakit ve İleri gazetelerindeki tefrikaları okumanız yönünde olacaktır. Bunun haricinde, 1974 yılında Haremin İçyüzü başlığıyla Milliyet Yayınlarından, Sadi Borak’ın düzenlemeleriyle yayınlanmış edisyonu da tercih edilebilir. (Saz 1974:85.) ↑
26. Saz 1974:133.. ↑
27. Özden 2015:98f. ↑
28. BOA, DH. MKT, 126/11. Aktaran Özden 2015: 135-136. ↑
29. BOA, DH. EUM-KDL, 12/46. Aktaran Özden 2015: 138-139. ↑
30. Osmanlı Maarifi’nde Musiki isimli kitabında Erhan Özden bu konuyu titizlikle incelemiştir. Bu konuya ilgi duyanlar bu yayına müracaat edebilirler. Özden, Erhan (2015) Osmanlı Maarifi’nde Musiki. Ankara: TTK. ↑
31. Osmanlı’da Batı Müziği isimli çalışmasıyla Türkiye Müzikolojisine önemli bir katkı sağlayan Dr. Selçuk Alimdar, bu konuyla ilgili olarak, batı kapitalist ekonomisinin İstanbul’a nüfusunun Pera merkezli bir batılı piyasanın zeminini oluşturduğunu söylemektedir. Bknz. Alimdar 2016:175. ↑
32. Özer, İlbeyi. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yaşam ve Moda. İstanbul: Truva. 2006:32. Nur Akın. “Beyoğlu”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994: 212-218. Cezar, Mustafa. XIX. Yüzyıl Beyoğlusu. İstanbul: Akbank. 1991:54. ↑
33. Kaygısız 2000:167-168. ↑